Chúng ta không vô can

LTS: Trong số báo trước, tác giả Tương Lai đã đề cập đến vấn đề “sa sút đạo đức”, và gọi đó là một “nỗi đau xã hội”. Ông nhấn mạnh, để xảy ra nỗi đau này, chúng ta không hề vô can! Bài viết sau đây làm rõ hơn những liên quan trách nhiệm từ gia đình đến trường học và cả luật pháp.

Xã hội có trước khi chúng ta sinh ra. Những bức tường xã hội đã có sẵn trước khi chúng ta ra đời, nhưng rồi cũng do chính chúng ta bồi đắp thêm lên. Chúng ta bị đóng khung trong xã hội [cũng có thể nói bị “giam cầm” trong xã hội] bằng chính sự hợp tác tự nguyện của chúng ta.

Chúng ta đâu có được chọn lựa, cũng như con cái đâu có quyền chọn cửa để sinh ra. Nếu con cái không có quyền chọn lựa cha mẹ, thì cha mẹ cũng vậy! Cho dù y học hiện đại đang tạo ra những điều kiện mới giúp phần nào cho sự quyết định sinh con, nhưng nếu có như vậy, thì sự tác động ấy cũng cực kỳ hạn chế, tất cả vẫn tùy thuộc vào “ân huệ” của tạo hóa. Và bất luận thế nào, đứa con cũng là báu vật của một đời người, báu vật của một gia đình, không gì thay thế được.

Cho nên, tuy không có quyền chọn lựa, song cha mẹ lại hoàn toàn phải chịu trách nhiệm dạy dỗ con cái nên người. Vì thế, nếu ai đó tự biện hộ cho sự thiếu quan tâm giáo dục con cái bằng câu thành ngữ quen thuộc “cha mẹ sinh con, trời sinh tính” chỉ là một cách buông xuôi vì dù muốn dù không thì vẫn “con dại cái mang”.

Thế nhưng, để cho một đứa trẻ “nên người”, không thể chỉ là trách nhiệm của riêng gia đình, mà còn phải là trách nhiệm của xã hội với những thiết chế đã định hình, trong đó, trước hết là nhà trường, tiếp đó là những cộng đồng gần gũi với quá trình “nên người” ấy của đứa trẻ.

Nói “chúng ta không vô can” trước “nỗi đau xã hội” như đã trình bày ở số báo trước là trên ý nghĩa ấy.

Những nạn nhân và những thủ phạm trong các hành vi bạo lực học đường đang làm bức xúc dư luận xã hội không tự trên trời rơi xuống. Những tay quay phim không chuyên hào hứng chớp lấy những cảnh bạo lực tàn bạo để đưa lên phim, và ngay cả những “khán giả” bất đắc dĩ hoặc tự nguyện, xem ra cũng đều là thủ phạm hoặc nạn nhân. Có lẽ đúng hơn là cả hai! Gia đình không thể lẩn tránh trách nhiệm trước “nỗi đau xã hội” đó.

Những thủ phạm và nạn nhân của bạo lực ấy chỉ khác nhau ở cái tổ ấm gia đình được tạo dựng trong căn hộ tồi tàn chật chội hay trong ngôi biệt thự kín cổng cao tường, nhưng lại tuyệt đối giống nhau là đều được sinh ra trong một gia đình [loại trừ những cá biệt ngay đến điều đó cũng không có].

Đã có một số bài báo cho biết nhân thân của vài nữ sinh tham dự vào các vụ bạo lực ấy để đưa đến một nhận định hành vi hung bạo, mất hết “nữ tính” nói kia là do hoàn cảnh bất hạnh. Có thể có điều đó. Nhưng cũng không ít trường hợp cả nhà trường và phụ huynh của học sinh đâm chết bạn lại cho biết em vốn là học sinh ngoan, hiền lành, không có biểu hiện gì bất thường. Và thế rồi bố mẹ bàng hoàng sửng sốt trước sự việc xảy ra.

Chao ôi, dù là “tổ ấm” có trở thành “tổ lạnh” thì vẫn là cái “tổ”, nơi con người sinh ra và lớn lên. Chỉ có điều gia đình không phải là một ốc đảo giữa đại dương xã hội! Gia đình đang gánh chịu sự tác động dữ dội của xã hội, một xã hội đang chuyển mình với bao chuyển đổi. Gia đình vừa hút vào mình những dưỡng chất cũng như những độc chất từ xã hội đồng thời với việc đưa vào xã hội những hay dở, tốt xấu của riêng mình.

Tuy rằng lọt lòng mẹ, con người đã có sẵn một xã hội như vừa nói. Thế nhưng, theo Hégel, chính “con người tự sản sinh ra mình”. Bằng cách nào? Bằng xã hội, trong xã hội. Nói chính xác hơn: trong quá trình xã hội hóa [với ý nghĩa vốn có của chuyên ngành xã hội học chứ không phải theo cách dùng tràn lan hiện nay] bằng hoạt động thực tiễn.

Thông qua hoạt động thực tiễn, con người làm biến đổi đời sống xã hội và đồng thời cũng định hình chính mình. Khởi đầu cho quá trình đó là từ gia đình. Trên ý nghĩa đó, gia đình là một bộ phận không thế tách rời của xã hội, là một khâu trong chuỗi tiến trình “xã hội hóa” của con người để trở thành một thành viên của xã hội.

Bởi vậy, xét đến cùng, những hành vi bạo lực, cho dù là bạo lực gia đình, bạo lực học đường, bạo lực sân cỏ, bạo lực đường phố… thì nguyên nhân vẫn phải truy tìm về xã hội, về môi trường xã hội đang có quá nhiều vấn đề. Hãy chỉ gợi lên sự tương tác giữa đô thị, nơi xảy ra nhiều hơn những hiện tượng bạo lực, với nông thôn.

Một nông thôn rộng lớn đang đối diện với quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa với bao thách thức nghiệt ngã. Chỉ riêng nạn mất đất nông nghiệp khi mà tỷ lệ đất canh tác trên đầu người đã quá thấp, tất yếu đẩy tới thừa lao động vốn là căn bệnh trầm kha của nền nông nghiệp lạc hậu. Hệ lụy trực tiếp của điều này là sự xáo trộn trong gia đình cư dân nông nghiệp: những lao động chủ lực trong gia đình nông nghiệp phải lần đến các khu công nghiệp ở các đô thị để kiếm việc làm.

Công việc đồng áng tại nhiều vùng nông thôn chuyển sang cho phụ nữ và người già. Đồng tiền kiếm được từ đô thị và khu công nghiệp gửi về quê nuôi sống gia đình có cái vị đắng không tiện nói ra, nhất là đối với những người chủ gia đình phải rời vợ con và bố mẹ già tha phương cầu thực.

Và rồi, một đô thị đang quá tải với việc tăng dân số cơ học do người từ làng quê đổ dồn vào kiếm việc làm khi mà cơ sở hạ tầng không sao đáp ứng nổi, đi liền với nạn vật giá gia tăng, tạo nên những xáo trộn dữ dội trong nếp sống đô thị. Điều tác động trực tiếp vào mọi tầng lớp cư dân đô thị là cảm giác bất an!

Không chỉ bất an về trộm cắp cướp giật và bạo hành, mà còn là tai nạn giao thông luôn rình rập. Hãy chỉ gợi lên việc không gia đình nào dám để trẻ em cấp I một mình đến trường! Còn các cháu học sinh từ cấp II trở lên chỉ cần về học muộn là không ít gia đình đứng ngồi không yên, phải bổ đi tìm.

Vì sao? Vì không còn tin vào việc con mình được an toàn trên đường phố: tai nạn giao thông, trấn lột, bị bắt nạt trong bối cảnh không thiếu người ngay sợ kẻ gian, cái thiện lép vế trước cái ác, thấy sai không dám phê phán, thấy đúng không dám bảo vệ, thấy người lương thiện bị hãm hại không dám lên tiếng can ngăn vì sợ bị trả thù!

Có nhiều nguyên nhân đưa đến những ứng xử đó, trong đó, trước hết phải kể đến vai trò của pháp luật và tinh thần thượng tôn pháp luật vốn được xem là một chỉ báo của xã hội văn minh thì còn quá nhiều bất cập, mà một trong những biểu hiện có tác động đến tâm lý xã hội là tính công minh của pháp luật.

Chẳng hạn như, đã có không ít “kịch bản” được dàn dựng xoay quanh một vụ án mà những lời đồn đoán, không biết thực hư, rằng do chúng động chạm quá nhiều. Người ta sợ “rút dây thì động rừng”, cây con dễ cưa nhưng cây lớn khó chặt vì rễ nó chằng chịt, lại chui rất sâu, chỉ riêng cây đổ cũng rúng động một góc rừng!

Ấy vậy mà “trừng trị cái sai không tránh kẻ đại thần, thưởng cái đúng không bỏ sót kẻ thất phu”^(*) vốn là sức mạnh của luật pháp, thể hiện ý chí và khát vọng muôn đời của người dân dưới bất cứ thể chế chính trị nào. Không thực hiện được điều đó thì rồi sẽ còn có nhiều “kịch bản” điêu luyện được dàn dựng để diễn ra nghịch lý của pháp luật từng bị lên án từ xa xưa, nơi “ruồi to chui lọt, ruồi con mắc lưới”.

Khi niềm tin vào luật pháp bị phôi pha, không ít trường hợp người ta buộc phải tìm đến “luật rừng”. Thì “nữ sinh đánh nhau” là một cách tự xử theo kiểu “luật rừng” đấy thôi. Cho dù 36 thế kỷ rước đây, Hammourabi, người sáng lập Babylone, đã nói rõ “công lý xuất hiện là để ngăn chặn kẻ mạnh làm hại kẻ yếu”. Đó là một ý tưởng tuyệt đẹp cho dù nhuốm màu ảo tưởng.

Vì ở vào thời buổi nào thì vẫn có kẻ mạnh, mạnh vì quyền lực nắm trong tay và đồng tiền nằm trong túi, hai cái đó thừa sức làm lệch cán cân công lý cho dù về nguyên lý thì “pháp luật không hùa theo kẻ sang. Sợi dây dọi không uốn mình theo cây gỗ cong”^(**)!

Dư luận xã hội chưa hết bức xúc về vụ chó bẹc giê chủ trang trại cắn chết dã man người phụ nữ nghèo đi mót cà phê, cũng như vụ án về người đã từng được phong là anh hùng với rất nhiều tình tiết phi lý gây phẫn nộ cho những ai quan tâm đến đạo lý xã hội, và vừa rồi vụ án ấy đã buộc phải xem xét lại đã thỏa mãn phần nào sự phẫn nộ ấy.

Bức xúc, phẫn nộ, thỏa mãn hay hài lòng về thực trạng, tất cả đều có nguồn cơn của nó!

“Chúng ta không vô can” cho dù nhiều người trong chúng ta chưa có nỗi đau của những bậc làm cha làm mẹ có con trực tiếp là nạn nhân hoặc là thủ phạm của nạn bạo lực đang là “nỗi đau xã hội”, nhưng nếu chúng ta im lặng, cho dù không là “vô cảm”, trước nỗi đau đó thì lương tâm vẫn mách bảo rằng: dường như chúng ta đang là tòng phạm!

Theo TƯƠNG LAI
Doanh nhân Sài Gòn Cuối tuần

Chúng ta không vô can
----

Sa sút đạo đức, nỗi đau xã hội

Những clip video của những tay quay không chuyên nghiệp được tung lên mạng về “nữ sinh đánh nhau” đang gây bức xúc trong dư luận xã hội. Và rồi các báo liên tục đưa tin về bạo lực học đường: Một học sinh lớp 10 dễ dàng đâm chết bạn với một con dao thủ sẵn trong cặp sách vở.

“Sáu vụ đánh “hội đồng” trong 9 ngày, từ ngày 10-3 tại Hà Nội, 17-3 tại Bình Dương và tại Gia Lai ngày 19-3” [báo Tuổi Trẻ ngày 21-3-2010]; “thêm một clip “tra tấn” bạn học tại trường Lê Quý Đôn ở quận Hà Đông - Hà Nội: Nạn nhân bị bạn học kéo tóc, dùng giày cao gót đạp vào mặt, vào lưng, vào đầu… đánh ngoài hành lang chưa hả, nữ sinh này vẫn kéo xềnh xệch bạn vào trong lớp đánh tiếp. Đứng xem màn “tra tấn” này là rất nhiều nam nữ sinh mặc đồng phục, mang phù hiệu trường Lê Quý Đôn…” [báo Người Lao Động ngày 24-3-2010].

Chỉ cần gõ từ khóa “nữ sinh đánh nhau” vào trang web tìm kiếm Google, trong 0,36 giây đã cho ra hơn 2 triệu kết nối liên quan

Sẽ kinh hoàng hơn nếu gõ vào mục tìm kiếm của Google cụm từ “nữ sinh đánh nhau” sẽ nhận được chằng chịt những thông tin về “chuyên mục” đau lòng này. Càng kinh hoàng hơn nữa với con số sau đây: 96,7% số học sinh được hỏi cho rằng ở trường có xảy ra hiện tượng nữ sinh đánh nhau, 64% nữ sinh thừa nhận từng có hành vi ấy; 57,3% số nữ sinh đã từng đánh nhau cho rằng “hành vi đó là bình thường” và 39,6% cho là “chấp nhận được”! Đây là con số đưa ra từ một cuộc khảo sát có trách nhiệm tại hai trường THPT tại quận Đống Đa của thủ đô [báo Thanh Niên ngày 25-3-2010].

Và, đâu chỉ học sinh, một nữ giáo viên cùng với người yêu treo cổ tự tử tại một nhà nghỉ ở Buôn Mê Thuột sau khi để lại bức thư tuyệt mệnh, trước đó mấy ngày cô giáo này vẫn dạy học bình thường! [báo Thanh Niên ngày 23-3-2010].

Nhưng chắc chắn là không bình thường khi số người đến khám các chứng bệnh về tinh thần mỗi tháng tại Bệnh viện Tâm thần TP.HCM bằng số bệnh nhân của cả năm cách đây 10 năm! Nguyên nhân nào dẫn đến việc 400 bệnh nhân tâm thân phải nhập viện mỗi ngày so với 70 người chỉ cách đây 5-10 năm tại bệnh viện này? [báo Người lao động ngày 26-3-2010].

Rồi những con số sau đây đang nói lên điều gì : 25% gia đình có bạo lực tinh thần và 30% gia đình có bạo lực cưỡng ép quan hệ tình dục! Đây là kết quả khảo sát tại sáu tỉnh thành ở Việt Nam của Dự án AECID [Cơ quan Hợp tác phát triển quốc tế Tây Ban Nha] do Trung ương Hội liên hiệp Phụ nữ Việt Nam phối hợp với Hội Liên hiệp Phụ nữ TP. Cần Thơ thực hiện [báo Người lao động ngày 23-3-2010].

Bạo lực gia tăng là nỗi đau không của riêng ai, dù là bạo lực gia đình, bạo lực học đường, bạo lực ngoài đường phố… thì cũng đều là những vết thương cứa vào cơ thể xã hội. Những vết thương ấy nếu không được kịp thời chữa trị bằng những liệu pháp vừa mang tính cấp cứu, vừa có tính cơ bản lâu dài, thì di lụy của chúng sẽ thật khó lường.

Xã hội là sản phẩm của sự tác động qua lại giữa người và người. Vì thế, suy rộng ra, khi mối quan hệ giữa người với người được thực hiện bằng bạo lực thì vào lúc ấy, tính người đã bị đánh mất, thay vào đó là ứng xử của loài thú cào cấu, cắn xé lẫn nhau để khẳng định sự tồn tại của mình! Sử dụng bạo lực trong mối quan hệ giữa người và người trong xã hội, trừ những trường hợp phải trấn áp và trừng trị kịp thời những kẻ đang thực hiện hành vi thú tính gây tổn thương cho người lương thiện, tức là đã tự hạ thấp hoặc đánh mất nhân cách của chính mình, làm tổn thương đến cộng đồng.

Điều này phải được dạy cho trẻ con ngay từ trong gia đình, từ các lớp mầm non, cho đến tuổi trưởng thành. Không phải dạy bằng lý thuyết, mà bằng hành vi và ứng xử của người lớn, bằng những thói quen ứng xử hằng ngày giữa trẻ với trẻ, trở thành tập quán được định hình trong cộng đồng. Đừng quên rằng “có thể nói sau 5, 6 tuổi, tính tình con người ta đã hình thành rồi, giáo dục khó mà biến đổi”, đó là lời nhắc nhở của học giả đáng kính Nguyễn Khắc Viện.

Dẫn ra điều này để nói rằng, những hiện tượng vừa nói ở trên không hề ngẫu nhiên, mà là hệ lụy của cả một quá trình sống trong một môi trường xã hội đang có quá nhiều vấn đề, mà ánh phản chiếu trung thực của nó là sự xuống cấp đau lòng của hệ thống giáo dục và đào tạo. Nói là ánh phản chiếu với hàm ý rằng: ngành giáo dục đào tạo không thể không chịu trách nhiệm về sự kiện đau lòng nói trên.

Song chỉ quy tội cho sự yếu kém và bất cập của hệ thống này thì chưa đủ, mà nếu chỉ thế, thì không thể đưa ra được giải pháp hữu hiệu. Phải đặt hệ thống này vào trong hệ thống lớn hơn với những bất cập ở tầm vĩ mô, để không thể không phân tích một cách trung thực thẳng thắn với thái độ nhìn thẳng vào sự thật, nghiêm túc chỉ ra những sự thật vốn thường được né tránh và kiêng kỵ. Đã đến lúc phải vượt qua sự né tránh đó.

Xin chỉ dừng lại về hiện tượng tự sát của cô giáo và người yêu vừa dẫn ra ở trên với những nguyên nhân, nói ra thì thật nhẫn tâm, nhưng quả là “lãng nhách” chẳng đâu vào đâu. Nói “lãng nhách”, là để nói về động cơ đẩy tới sự kết thúc mạng sống của con người một cách quá dễ dàng, nhưng đằng sau động cơ trực tiếp thúc đẩy con người tìm đến cái chết là cả một quá trình cá nhân ấy đã tách rời khỏi các giá trị và các mong đợi được chia sẻ bởi những người xung quanh họ.

Khi một thành viên xã hội đã bị nhạt nhòa hoặc đã mất đi trong họ cái chuẩn mực mà dựa vào đó, những hành vi và những mong đợi của họ được điều chỉnh, khi mà niềm tin xã hội, niềm tin vào cuộc sống đã bị mất đi thì chính đó là nguyên nhân sâu xa dẫn đến những hành động bất ngờ, khó lường được xem là “lãng nhách” nói trên!

Theo quan niệm thông thường, tự tử là một trong những hành động có tính cá nhân nhất thì, với Emile Durkheim, tác giả của công trình nghiên cứu kinh điển về “Tự tử” ra đời năm 1897: ngay trong hành động đơn độc và cá nhân này vẫn có cái gì đó nằm ngoài ý thức cá nhân, đó là “xã hội”. Chính “xã hội” không chỉ là một nhân chứng cho hiện tượng đơn độc và cá nhân nói trên, mà còn là “người điều khiển tấn bi kịch này”!

Đặc trưng của các sự kiện xã hội là chúng phát huy một sự cưỡng bức đối với các cá nhân. Các nguyên nhân của các hiện tượng xã hội phải được tìm về trong môi trường xã hội. Durkheim cho rằng: “các xã hội có những thực tế của chúng không thể quy về các hành động và động cơ của các cá nhân, mà là các cá nhân đều do các môi trường xã hội nhào nặn”. Vì thế, “nguồn gốc đầu tiên của mọi quá trình xã hội có một tầm quan trọng nào đó phải được tìm kiếm trong sự cấu tạo của môi trường xã hội bên trong”.^(*)

Đưa ra quan điểm của Durkheim nhằm dẫn đến một khuyến cáo: cần phân tích một cách thấu đáo cấu trúc xã hội, môi trường xã hội đang bị xáo trộn dữ dội với những biến thái phức tạp để tìm ra nguyên nhân của các hiện tượng xã hội đang là nỗi bức xúc nói trên. Có nghĩa là, phải xem những chuyện “nữ sinh đánh nhau”, rồi bạo lực gia đình, bạo lực học đường, bạo lực đường phố, bệnh tâm thần tăng cao, tự tử… là những hiện tượng xã hội với nhận thức rằng xã hội vừa là mục tiêu vừa là động lực của kinh tế.

Đã quá muộn để nói rằng, trong một thời gian khá dài, mục tiêu xã hội chưa được nhìn nhận một cách đúng mức để lấy đó làm điểm quy chiếu cho việc đánh giá đúng sai của Cương lĩnh và Chiến lược phát triển đất nước. Có thể trong câu chữ, trong các mệnh đề mang tính kêu gọi, từ những Nghị quyết của Đảng, các văn bản của Nhà nước thì vẫn có, thậm chí rất thuyết phục, song trong chỉ đạo thực hiện, trong hành động cụ thể, thì lại quá yếu kém, bất cập bởi nhiều nguyên nhân.

Vì thế, phải nhìn cho ra, từ những hiện tượng xã hội bức xúc nói trên là những chỉ báo sống động và trung thực về hệ thống giá trị đang bị xáo trộn, những chuẩn mực xã hội đang bị chao đảo, kết cấu hạ tầng tâm lý xã hội [infrastructure socio-psychologique ] chưa được nhìn nhận một cách thấu đáo để vừa cải tạo nhằm khắc phục những khuyết tật, vừa có chiến lược xây dựng một cách cơ bản tương thích với mục tiêu phát triển đất nước trong bối cảnh của thời đại.

Đã đến lúc phải nhìn thẳng vào sự thật cho dù đó là một sự thật đau lòng về bạo lực gia tăng. Đây là nỗi đau không của riêng ai, nỗi đau xã hội!

http://tuoitre.vn/Chinh-tri-Xa-hoi/375323/Sa-sut-dao-duc-noi-dau-xa-hoi.html