Trong các chương trình địa lý bọn tôi học những năm sau hòa bình 1954 thường có câu đất nước mình rừng vàng bể bạc. Các vùng khoáng sản là cả một niềm tự hào.Tin tức về mỏ than in trang nhất trên các báo gây ấn tượng không chỉ với các đoàn xe và cần cẩu hoành tráng, mà còn hình ảnh những người thợ mỏ đi sâu vào lòng đất, khai thác khu mỏ một cách khoa học. Biểu tượng của một nền sản xuất hiện đại đấy !
Còn hiện nay, -- thời của phát triển - nhớ đến các vùng mỏ là người ta nhớ tới khai thác theo lối thổ phỉ. Vài cái lều như lều vịt được dựng lên. Rồi từng bao tải con con được buộc sau xe đạp và chuyền tay từ xe nọ sang xe kia.Trên nền của một vùng đất hoang sơ, con người sao mà bé nhỏ thảm hại! Giống như những đứa trẻ nhân lúc bố mẹ đi vắng mở tủ lấy tiền ra phố chơi game, chúng ta ăn cắp của ngay quê hương xứ sở mình!
Mùa hè 2004, có dịp nghỉ ở Sầm Sơn, tôi được nghe một cậu xích lô giải thích về tình trạng đường xá ngổn ngang ổ gà khấp khểnh: “Có gì lạ hả bác, ban ngày giao thông vừa đổ cát sỏi ra đường, thì đêm dân họ ra họ hót về xây nhà xây sân, đâu mà còn vật liệu làm đường “.
Còn việc sau đây thì xảy ra ở Hải Phòng: một cây cầu mới xây ở bị bà con mình tháo nậy cả ốc vít, bù loong, để mang bán đồng nát.
Những hoạt động mang tính chất thách thức cả pháp luật như thế này rõ ràng cách phản ứng tự phát của người dân.
Ở chỗ riêng tư, ta hãy nghe họ lý sự:–Không ăn thì mấy ông chính quyền cũng ăn.
–Các ông ấy ăn nhiều chứ mình được mấy!
Thì ra không phải là họ không hiểu rằng mình sai trái hư hỏng. Song họ vẫn làm. Họ chống tham nhũng và quản lý kém bằng cách thêm một tay đẩy nhanh cái quá trình tiêu cực ấy. Mà đây không phải chỉ là những phản ứng nhất thời. Phải xem nó – thời gian gần đây -- là cả một xu thế chi phối cách sống cách nghĩ nhiều người.
Vụ thi cử nào cũng kèm theo bao tai tiếng. Dẫu vậy, trong nhận thức cuả nhiều người tôi quen, so với những vụ PMU 18 hoặc Vietnam Airlines hoặc Ve dan… thì những bê bối trong ngành giáo dục thường được xem là chả thấm thía gì.
Nói chung, người ta dễ thông cảm với chuyện mấy ông chính quyền địa phương dung dưỡng cho các trường “tùy nghi “ trong thi cử; người ta lại càng dễ bỏ qua cái chuyện mấy bậc cha mẹ học sinh xông vào tận trường thuê người giải bài rồi ném đáp án cho thí sinh.
Đặt những cuộc thi là cái mốc thì dễ dàng nhận ra có một sự nỗ lực liên tục trong hành xử của các bậc phụ huynh trong suốt thời gian con cái đến trường. Sự nỗ lực này kéo dài từ chuyện quà cáp cho thầy cho cô để xin điểm từ các năm tiểu học, cho tới việc chạy đôn chạy đáo xoay sở và mua chỗ cho con ở các cơ quan công sở sau khi con tốt nghiệp đại học.
Hình như trong muôn vàn thứ tội hối lộ, cái chuyện hối lộ để con cái có được mảnh bằng và chỗ làm việc là dễ tha thứ nhất.
Tại sao cách định hướng tương lai theo kiểu đó đang trở thành phổ biến?
Hãy nghĩ đến một lý do đơn giản: với nhiều người dân thường, nay là lúc hiện tượng tham nhũng đã trong tình trạng bất khả kháng.
Vậy thì chỉ có một cách tốt nhất để một người bình thường đỡ thiệt là họ cũng phải được tham dự vào cái bộ máy quan liêu đang hái ra tiền đó.
Mà làm gì có phép mầu nào khác, ngoài cách kiếm cho con cái các loại bằng cấp danh hiệu. Rồi chịu khó xuất ít vốn mua chức vụ, từ đó len dần vào bộ máy, để có cơ hội tham nhũng như ai.
Bỏ vốn ra rồi sẽ có lúc hoàn vốn, người ta ngấm ngầm rút kinh nghiệm. Không hẹn mà nên, nhiều người đã gặp nhau ở cái “ý tưởng lớn “ đó.
Đọc trên một số tờ báo, thấy nói các cuộc đình công trên toàn quốc đã lên đến con số hàng ngàn. Và trên diễn đàn Quốc hội, khi bàn về luật lao động các đại biểu có xu hướng muốn xem việc đình công này là một phản ứng tự nhiên, có sự tranh chấp không thỏa đáng thì phải có đình công, không thể vì cớ “ bảo đảm yêu cầu quản lý, yêu cầu ổn định “ mà xem cuộc đình công nào cũng là bất hợp pháp.
So với cách phản ứng trực tiếp bằng đình công của công nhân, thì cái cách bà con “nhẫn nhục chung sống với bất công” “lấy tham nhũng nhỏ để chống tham nhũng lớn” mà tôi thử miêu tả trên đây có vẻ không mấy thách thức, song chính ra nó mang lại những tai hại sâu xa và nặng nề hơn. Nói nôm na tức là cách “chống tiêu cực” ấy có vẻ Chí Phèo và nó gây hại ngay đến cả người trong cuộc, nó hạ thấp người ta xuống.
Ghi lại ở đây tôi chỉ muốn lưu ý rằng đạo đức và cách kiếm sống của con người trong xã hội là có liên quan đến nhau.
Từ những sự việc nho nhỏ hàng ngày trong lòng cộng đồng luôn luôn có sự tổng kết ngấm ngầm để biến thành “minh triết” chi phối sự tồn tại hàng ngày của mỗi cá nhân.
Trong y tế, một khi tình hình căn bệnh lây lan đã quá phổ biến, người ta gọi đó là một trận dịch. Trong sức khỏe tinh thần cũng có hiện tượng tương tự.
In lần đầu trên báo Người đại biểu nhân dân 7-2006,
Bổ sung và in lại trong Những chấn thương tâm lý hiện đại, Nxb Trẻ, 2009
Hoàn chỉnh lần cuối, 8-2011
Ghi chú ngày12-8-11
Chí Phèo đã trở thành một thứ siêu mẫu trong xã hội hiện đại với nghĩa một cách sống trơ tráo liều lĩnh ăn vạ. Gần đây một số nhà nghiên cứu văn học có xu thế nhận ra trong nhân vật này của Nam Cao niềm khao khát lớn lao là được trở lại với cuộc sống lương thiện và xem đó chính là một điểm sáng trong hình tượng nhân vật. Song trong bài này, người viết vẫn dùng Chí Phèo theo nghĩa cũ.
Chuyện hay
Trả lờiXóa